Минати дејства со формите на минато определено свршено време (aорист) во македонскиот и во албанскиот јазик
Александра Танеска, Благојка Здравковска-Адамова
E-mail: [email protected], [email protected]
АПСТРАКТ
Во овој реферат ќе ги наведеме основното значење и употребата на фомите на минато определено свршено време во македонскиот и во албанскиот. Главниот акцент, во однос на македонскиот ќе биде ставен на употребата на фомите на минато определено свршено време, и на употреба на овие форми со лексички определби. Главниот акцент, во однос на албанскиот ќе биде ставен на примерите во кои други времиња се употребуваат со значење на ова време. Во заклучокот ќе се даде споредба на двата јазика на морфолошко ниво. Минатите настани, ќе ги анализираме преку примери од дневниот печат.
Клучни зборови: јазик, аорист, дневен печат.
Past actions with certain forms of Past finished time (aorist) in Macedonian and Albanian language
ABSTRACT
This article reviews the essential meaning and usage of the finished form of past time in Albanian and Macedonian language. The emphasis regarding Macedonian language will be on the use of past forms of finished time as well as the binding, and the use of theseforms of lexical choices. The main emphasis regarding the Albanian language will be on other tenses which are used to mean certain finished past time. The conclusion will provide comparison between two languages on morphological level. The past actions will be analyzed from examples taken from daily press.
Keywords: language, aorist, daily press
Аорист (минато определено свршено време)
Кон дефиницијата на минатото определено свршено време
Минатото определено свршено време Б. Конески (1967: 267) го разгледува во одделот на простите глаголски форми и според него „Со ова време се искажува минато дејство што го сфаќаме во неговата завршеност. Притоа ние го предаваме ова дејство не како прекажано, ами како очевидци, или претставувајќи ја работата така дека сами сме го виделе, односно сме го преживеале”.
Во другите словенски јазици аористот не егзистира подеднакво. Во српскохрватскиот и во лужичкосрпските јазици аористот е историско време. За разлика од овие словенски јазици во македонскиот и во бугарскиот јазик се чува системот што го поседувал старословенскиот јазик (со извесни разлики при нивната употреба). Аористот во бугарскиот јазик се образува од свршени и од несвршени глаголи. Македонскиот јазик претежно образува аорист од свршени глаголи и не само што го чува аористот, туку и активно го користи.
За да се постигне поголема прегледност во објаснувањата, во својата статија посветена на балканскиот глаголски систем авторот Роланд Шмигер (Роланд Šмигер, 1998: 139-158) дава преглед на терминологијата, за името на аористот во балканските јазици.
Албански (koha e kryer e thjeshtë): shkroi
Новогрчки (αόριστσς): έγραψε
Романски (perfectul simplu): scrise
Македонски (минато определено свршено време): напиша
Бугарски (минало определено свршено време ): nisa
Српски (аорист): pisa
Од ова што го изнесовме, можеме да констатираме дека аористот сè уште и наметнува прашања на науката за јазикот, посебно прашања за неговата темпорална ориентација, за доживеаноста и недоживеаноста на дејствата, како и прашањето за изразување на свршено време од несвршени глаголи.
Зошто го избравме јазикот на печатот како основа за нашата анализа? За тоа има неколку причини. Го гледаме стилот на печатот и на публицистиката според Вилск (Wilsk, 1983: 213, 214) како „стил на информација, на пропаганда и на агитација”, каде од една страна брзо се даваат разновидните актуелни информации и од друга страна истовремено се врши извесно влијание и убедување соодветно на општествените цели. Според Корубин (1976: 26), печатот и публицистиката претставуваат едно од најмасовните средства на комуникацијата. Дневниот печат влијае со својот јазик на најшироката јазична средина - оттука и големата одговорност на новинарите за соодветноста на јазичниот израз и за негувањето на јазичната култура. Минова (1981: 120) истакнува дека „Состојбата во поглед на јазикот на печатот ја одразува општата состојба во поглед на јазикот на дадена средина со тоа што определени колебања и грешки во однос на нормата се јавуваат во печатот како далеку повидливи за поширок круг говорители на тој јазик”.
Временскиот период што го опфаќаат формите на ова време може да биде сосема кус (на пример: Погледна накај него.), но и долг (на пример: Куќата ја изградија за шест месеци.). Употребата на аористот ќе ја анализираме врз примери од дневниот печат на македонски јазик.
1. Примери во кои се предаваат конкретни минати дејства:
а. Примери во кои дејствата се временски локализирани, односно ваква употреба среќаваме при директно кажување и во дијалози. На пример:
*Многу пари за консултанти, дневници, угостителски услуги, па се до посебен филм за Македонија, се дел од неправилностите што ги откри ревизијата. (www.dnevnik.com.mk).
*„Македонски телекомуникации“ ја послуша Агенцијата за електронски комуникации (АЕК) и ги намали цените, но се уште не се соопштува за колку е направена корекцијата. (www.vest.com.mk).
Во тие примери покрај со формите на минато определено свршено време, минатост се означува и со формите на сегашно време.
б. Примери во кои дејствата се предаваат како набљудувани, или пак, со други зборови кога пишувачот се поставува во позиција на очевидец на настанот, т.е. на дејството, при што се употребуваат форми на сегашно време, а за подетални информации во некои примери има и присуство на лексички определби, покрај формите на аорист и на имперфект. На пример:
* Министерството за образование донесе одлука за промена на почетокот на работното време за половина час подоцна, која требаше да почне да се спроведува од 29-ти ноември. (www.dnevnik.com.mk).
* Иако „црвеноцрните“ доминираа на теренот во почетокот на средбата, сепак не успеаја посериозно да го загрозат противничкиот гол.(www.vest.com.mk).
Има потврдување на дејствата од страна на говорителот/пишувачот, како и употреба на минатост од помошниот глагол сум и глаголска придавка.
2. Примери во кои се предаваат и оценки на минатите настани од страна на пишувачот (новинарот). На пример:
* Иако петок е пазарен ден, велешкиот пазар вчера беше полупразен. Трговците протестираа незадоволни од реорганизацијата на просторот што ја спроведе Јавното комунално претпријатие „Дервен“. (www.dnevnik.com.mk).
* Тетовските „црвеноцрни“, без неколку првотимци, успеаја да ги совладаат нападите на домашните, кои пак се редеа како на филмска лента.(www.vest.com.mk).
Покрај формите на минато определено свршено време тука се употребуваат и форми на минатост од помошниот глагол сум, глаголска придавка и сегашно време.
Значи, од претходно изложеното, може да се очекува ова време да одговара на официјални соопштенија и дека воопшто одговара на стилот на печатот со одреден став (потврдување, убедување), да се соопштува за изминатите настани.
Аорист (koha e kryer e thjeshtë)
‘минато определено свршено време’
Повеќето од глаголите во албанскиот јазик, опфаќајќи и дел од неправилните глаголи, во koha e kryer e thjeshtë (минато определено свршено време), во еднина ги имаат следниве наставки:
-а (-а); -е (-е); -и (-i), или -u (-u)
Во трето лице еднина завршуваат со наставката -u (-u), тие глаголи чијашто основа завршува на согласките -к (-к), -g (-g), -h(-h), на пример: prek–u (допре), lag–u (намокри), или пак на акцентирани самогласки: -а (-а), -е (-е), -i (-i), на пример: la-u (изми), ble-u (купи), fshi-u (избриша). Глаголите што завршуваат на самогласка во прво лице и во второ лице еднина, пред личната наставка ја имаат додадено согласката -v (-v): puno-v-a, puno-v-e (изработив, изработи); la-v-а, lа-v-е (исправ, испра). На пример:
Mënyra dëftore – индикатив (veprore – активна форма)Koha e kryer e thjeshtë - Аорист
lexo-va - прочитав
luajt-a - изиграв
blev-a - купив
lexo-ve - прочита
luajt-e - изигра
blev-e - купи
lexo-i - прочита
luajt-i - изигра
ble-u - купи
Во множина глаголите што завршуваат на самогласка и во прво лице и во второ лице еднина, пред личната наставка ја имаат додадено согласката -v (-v), имаат лични наставки:
-аm; -аt; -аn.
На пример: punu-am, punu-at, punu-аn (изработивме, изработивте, изработија). Во множина глаголите што завршуваат на согласка имаат лични наставки:
-ëm; -ët; -ën
На пример: hap-ëm, hap-ët, hap-ën (отворивме, отворивте, отворија); gjet- ëm, gjet- ët, gjet- ën (најдовме, најдовте, најдоа).
Во множина глаголите со завршеток на самогласка имаат лични наставки:
-më или –m; -të или –t; -në или -n
Вторите форми -m, -t, -n, произлегле од целосните варијанти -më, -të, -në, со губењето на -ë-së, на крајот од зборот во позиција зад акцентиран слог. Овие варијанти ги имаат глаголите кои во множина завршуваат на група самогласки -uа или -yе. На пример: la-më, la-të, la-në (исправме, исправте, испраа), vra-më, vra-të, vra-në (удривме, удривте, удрија), од една страна и punua-m, punua-t, punua-n (изработивме, изработивте, изработија), lye-m, lye-t, lye-n (варосавме, варосавте, варосаа), од друга страна. На пример:
Mënyra dëftore – индикатив (veprore – активна форма)Koha e kryer e thjeshtë - Аорист
lexu-am - прочитавме
luajt-ëm - изигравме
ble-më - купивме
lexu-at - прочитавте
luajt-ët - изигравте
ble-të - купивте
lexu-an- прочитаа
luajt-ën - изиграа
ble-në - купија
Главното значење на ова време е да соопшти дека дејството завршило во еден определен момент на минатото. Значи разликата на ова време од koha e pakryer (минато определено несвршено време) има повеќе аспектен карактер.
Според: Демирај, Дримо, и Доми (Demiraj, Sh., & Dhrimo, A., & Domi, M., 1976: 224), глаголот употребен со основно значење во минато определено свршено време придружен е со временски показатели, модални глаголи и форми на сегашно време. кои означуваат еден определен момент во минатото и го отсликуваат моментот на дискисијата. На пример:
Po, - tha me mundim Dini. – Erdhi, më pa, qau dhe iku. Më pa, siç po më sheh ti. Në të dalë të dimrit, kur delegatët e sulltanit u larguan, ne e kuptuam që lufta ishte e pashmangshme. Ata na bënë gjithfarë presionesh që ne të pranonim vasalitetin.
(Да, - рече со тешкотија Дини. - Ме виде, заплака и избега. Ме виде, како што ме гледаш ти. На крајот на зимата, кога делегатите (вазалите) на Султанот се оддалечија, ние разбравме дека војната беше неизбежна. Тие ни направија голема тензија, за да го прифатиме ние тоа.).
Употребата на аористот ќе ја анализираме врз примери од дневниот печат на македонски јазик.
1. Примери во кои се предаваат конкретни минати дејства придружени со временски показател: На пример:
* Javën që lamë pas u zhvilluan dy xhiro të pjesës së tretë të kampionatit shtetëror të ligës së parë në futboll. (Неделата што ја оставивме зад нас се одиграа две кола од третиот дел од државното првенство од првата лига). (www.koha.com.mk).
Овие показатели означуваат еден определен момент во минатото и го отсликуваат моментот на дискисијата.
2. Примери во кои идно време се употребува со значење на аорист. На пример:
* Qeveria e Republikës së Maqedonisë ndau 75 milionë denarë nga buxheti i shtetit për ndërtimin e ujësjellësit në Tetovë, mirëpo pyetje është nëse projekti përsërido t`i ndahet vetëqeverisjes lokale në Tetovë, ose do të jetë projekt i qeverisë. (Владата на Република Македонија издвои 75 милиони денари од државниот буџет за изградба на водоводот во Тетово, но прашање е дали проектот повторно ќе биде доделен на тетовската локална власт или тоа ќе биде владин проект.).(www.faktiditor.com).
Во овие примери формите на аорист покрај со идно време, може да бидат употребени и со форми на презент.
3. Примери во кои перфектот се употребува со значење на аорист. На пример:
* Njeriu i parë i komunës thotë se kjo është vetëm vazhdim i aksionit, i cili filloivitin e kaluar. Disa prej pronarëve të këtyre objekteve kanë paraqitur ankesë ndaj vendimeve të komunës para institucioneve, prej ku, sipas pushtetit lokal, kanë marrëpërgjigje negative. (Првиот човек на општината вели дека тоа е само продолжение на акцијата која започна лани. Некои од сопствениците на овие објекти ги обжалиле решенијата на општината пред второстепениот орган, од каде според локалната власт, добиле негативен одговор.) (www.koha.com.mk).
Во овие примери формите на аорист покрај со перфект, може да бидат употребени и со форми на презент. Со аористот сака да се даде информација само за завршетокот на еден настан, без да се даваат информации за неговото поврзување со моментот на дискусијата. Ова време се употребува во говорениот јазик, но исто така и во пишаниот збор.
Заклучок
Од примерите добиени од дневниот печат на македонски јазик и на албански јазик можеме да заклучиме дека ова време често се употребува во своето основно значење. Карактеристично за ова време во двата јазика е тоа што иако категоријата определеност е морфолошки изразена, таа е изразена и со присуство на временските лексички определби, модални глаголи и форми на сегашно време.
Во однос на специфичностите на аористот во македонскиот јазик истакнуваме дека, покрај аористните форми се употребуваат форми на презент и лексички определби, а кога вршителот на дејството се оддалечува од местото на вршење, тогаш веќе прекажува и ги користи формите на перфект.
Во однос на специфичности на аористот во албанскиот јазик ги изделуваме примерите во кои идното време се употребува со значење на аорист. Во овие примери може да бидат употребени и форми на презент.
Користена литература
Demiraj, Sh., & Dhrimo, A., & Domi, M., 1976: Morfologjia, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë, Tiranë;
Фридман, В., 2009: Граматичките категории на исказниот начин во македонскиотјазик, Абакус комерц, Скопје;
Гајдова, У., 2002: Темпоралната карактеристика на финитните глаголски конструкции во југоисточните македонски говори, ИМЈ „Крсте Мисирков“, Скопје;
Конески, Б., 1967: Граматика на македонскиот литературен јазик,
Култура, Скопје;
Корубин, Бл., 1976: Јазикот наш денешен, Книга втора, Скопје;
Минова-Ѓуркова, Л., 1981: Некои карактеристики на јазикот на нашиот печат, Предавања на XIV семинар за македонски јазик, литература и култура, Скопје и Охрид;
Wilske, L., 1983: Sprachkommunikation und Sprachsystem. Linguistische Grundlagen für die Fremdsprachenmethodik, Herausgegeben von, Leipzig;
Šmiger, R., 1998: Jadreniot model na balkanskiot glagolski sistem (Transl: Kernel model of the Balkan verbal system)----Mj, 42-44.
Електронски медиуми:
www.dnevnik.com.mk
www.vest.com.mk
www.koha.com.mk
www.faktiditor.com
Александра Танеска, Благојка Здравковска-Адамова
E-mail: [email protected], [email protected]
АПСТРАКТ
Во овој реферат ќе ги наведеме основното значење и употребата на фомите на минато определено свршено време во македонскиот и во албанскиот. Главниот акцент, во однос на македонскиот ќе биде ставен на употребата на фомите на минато определено свршено време, и на употреба на овие форми со лексички определби. Главниот акцент, во однос на албанскиот ќе биде ставен на примерите во кои други времиња се употребуваат со значење на ова време. Во заклучокот ќе се даде споредба на двата јазика на морфолошко ниво. Минатите настани, ќе ги анализираме преку примери од дневниот печат.
Клучни зборови: јазик, аорист, дневен печат.
Past actions with certain forms of Past finished time (aorist) in Macedonian and Albanian language
ABSTRACT
This article reviews the essential meaning and usage of the finished form of past time in Albanian and Macedonian language. The emphasis regarding Macedonian language will be on the use of past forms of finished time as well as the binding, and the use of theseforms of lexical choices. The main emphasis regarding the Albanian language will be on other tenses which are used to mean certain finished past time. The conclusion will provide comparison between two languages on morphological level. The past actions will be analyzed from examples taken from daily press.
Keywords: language, aorist, daily press
Аорист (минато определено свршено време)
Кон дефиницијата на минатото определено свршено време
Минатото определено свршено време Б. Конески (1967: 267) го разгледува во одделот на простите глаголски форми и според него „Со ова време се искажува минато дејство што го сфаќаме во неговата завршеност. Притоа ние го предаваме ова дејство не како прекажано, ами како очевидци, или претставувајќи ја работата така дека сами сме го виделе, односно сме го преживеале”.
Во другите словенски јазици аористот не егзистира подеднакво. Во српскохрватскиот и во лужичкосрпските јазици аористот е историско време. За разлика од овие словенски јазици во македонскиот и во бугарскиот јазик се чува системот што го поседувал старословенскиот јазик (со извесни разлики при нивната употреба). Аористот во бугарскиот јазик се образува од свршени и од несвршени глаголи. Македонскиот јазик претежно образува аорист од свршени глаголи и не само што го чува аористот, туку и активно го користи.
За да се постигне поголема прегледност во објаснувањата, во својата статија посветена на балканскиот глаголски систем авторот Роланд Шмигер (Роланд Šмигер, 1998: 139-158) дава преглед на терминологијата, за името на аористот во балканските јазици.
Албански (koha e kryer e thjeshtë): shkroi
Новогрчки (αόριστσς): έγραψε
Романски (perfectul simplu): scrise
Македонски (минато определено свршено време): напиша
Бугарски (минало определено свршено време ): nisa
Српски (аорист): pisa
Од ова што го изнесовме, можеме да констатираме дека аористот сè уште и наметнува прашања на науката за јазикот, посебно прашања за неговата темпорална ориентација, за доживеаноста и недоживеаноста на дејствата, како и прашањето за изразување на свршено време од несвршени глаголи.
Зошто го избравме јазикот на печатот како основа за нашата анализа? За тоа има неколку причини. Го гледаме стилот на печатот и на публицистиката според Вилск (Wilsk, 1983: 213, 214) како „стил на информација, на пропаганда и на агитација”, каде од една страна брзо се даваат разновидните актуелни информации и од друга страна истовремено се врши извесно влијание и убедување соодветно на општествените цели. Според Корубин (1976: 26), печатот и публицистиката претставуваат едно од најмасовните средства на комуникацијата. Дневниот печат влијае со својот јазик на најшироката јазична средина - оттука и големата одговорност на новинарите за соодветноста на јазичниот израз и за негувањето на јазичната култура. Минова (1981: 120) истакнува дека „Состојбата во поглед на јазикот на печатот ја одразува општата состојба во поглед на јазикот на дадена средина со тоа што определени колебања и грешки во однос на нормата се јавуваат во печатот како далеку повидливи за поширок круг говорители на тој јазик”.
Временскиот период што го опфаќаат формите на ова време може да биде сосема кус (на пример: Погледна накај него.), но и долг (на пример: Куќата ја изградија за шест месеци.). Употребата на аористот ќе ја анализираме врз примери од дневниот печат на македонски јазик.
1. Примери во кои се предаваат конкретни минати дејства:
а. Примери во кои дејствата се временски локализирани, односно ваква употреба среќаваме при директно кажување и во дијалози. На пример:
*Многу пари за консултанти, дневници, угостителски услуги, па се до посебен филм за Македонија, се дел од неправилностите што ги откри ревизијата. (www.dnevnik.com.mk).
*„Македонски телекомуникации“ ја послуша Агенцијата за електронски комуникации (АЕК) и ги намали цените, но се уште не се соопштува за колку е направена корекцијата. (www.vest.com.mk).
Во тие примери покрај со формите на минато определено свршено време, минатост се означува и со формите на сегашно време.
б. Примери во кои дејствата се предаваат како набљудувани, или пак, со други зборови кога пишувачот се поставува во позиција на очевидец на настанот, т.е. на дејството, при што се употребуваат форми на сегашно време, а за подетални информации во некои примери има и присуство на лексички определби, покрај формите на аорист и на имперфект. На пример:
* Министерството за образование донесе одлука за промена на почетокот на работното време за половина час подоцна, која требаше да почне да се спроведува од 29-ти ноември. (www.dnevnik.com.mk).
* Иако „црвеноцрните“ доминираа на теренот во почетокот на средбата, сепак не успеаја посериозно да го загрозат противничкиот гол.(www.vest.com.mk).
Има потврдување на дејствата од страна на говорителот/пишувачот, како и употреба на минатост од помошниот глагол сум и глаголска придавка.
2. Примери во кои се предаваат и оценки на минатите настани од страна на пишувачот (новинарот). На пример:
* Иако петок е пазарен ден, велешкиот пазар вчера беше полупразен. Трговците протестираа незадоволни од реорганизацијата на просторот што ја спроведе Јавното комунално претпријатие „Дервен“. (www.dnevnik.com.mk).
* Тетовските „црвеноцрни“, без неколку првотимци, успеаја да ги совладаат нападите на домашните, кои пак се редеа како на филмска лента.(www.vest.com.mk).
Покрај формите на минато определено свршено време тука се употребуваат и форми на минатост од помошниот глагол сум, глаголска придавка и сегашно време.
Значи, од претходно изложеното, може да се очекува ова време да одговара на официјални соопштенија и дека воопшто одговара на стилот на печатот со одреден став (потврдување, убедување), да се соопштува за изминатите настани.
Аорист (koha e kryer e thjeshtë)
‘минато определено свршено време’
Повеќето од глаголите во албанскиот јазик, опфаќајќи и дел од неправилните глаголи, во koha e kryer e thjeshtë (минато определено свршено време), во еднина ги имаат следниве наставки:
-а (-а); -е (-е); -и (-i), или -u (-u)
Во трето лице еднина завршуваат со наставката -u (-u), тие глаголи чијашто основа завршува на согласките -к (-к), -g (-g), -h(-h), на пример: prek–u (допре), lag–u (намокри), или пак на акцентирани самогласки: -а (-а), -е (-е), -i (-i), на пример: la-u (изми), ble-u (купи), fshi-u (избриша). Глаголите што завршуваат на самогласка во прво лице и во второ лице еднина, пред личната наставка ја имаат додадено согласката -v (-v): puno-v-a, puno-v-e (изработив, изработи); la-v-а, lа-v-е (исправ, испра). На пример:
Mënyra dëftore – индикатив (veprore – активна форма)Koha e kryer e thjeshtë - Аорист
lexo-va - прочитав
luajt-a - изиграв
blev-a - купив
lexo-ve - прочита
luajt-e - изигра
blev-e - купи
lexo-i - прочита
luajt-i - изигра
ble-u - купи
Во множина глаголите што завршуваат на самогласка и во прво лице и во второ лице еднина, пред личната наставка ја имаат додадено согласката -v (-v), имаат лични наставки:
-аm; -аt; -аn.
На пример: punu-am, punu-at, punu-аn (изработивме, изработивте, изработија). Во множина глаголите што завршуваат на согласка имаат лични наставки:
-ëm; -ët; -ën
На пример: hap-ëm, hap-ët, hap-ën (отворивме, отворивте, отворија); gjet- ëm, gjet- ët, gjet- ën (најдовме, најдовте, најдоа).
Во множина глаголите со завршеток на самогласка имаат лични наставки:
-më или –m; -të или –t; -në или -n
Вторите форми -m, -t, -n, произлегле од целосните варијанти -më, -të, -në, со губењето на -ë-së, на крајот од зборот во позиција зад акцентиран слог. Овие варијанти ги имаат глаголите кои во множина завршуваат на група самогласки -uа или -yе. На пример: la-më, la-të, la-në (исправме, исправте, испраа), vra-më, vra-të, vra-në (удривме, удривте, удрија), од една страна и punua-m, punua-t, punua-n (изработивме, изработивте, изработија), lye-m, lye-t, lye-n (варосавме, варосавте, варосаа), од друга страна. На пример:
Mënyra dëftore – индикатив (veprore – активна форма)Koha e kryer e thjeshtë - Аорист
lexu-am - прочитавме
luajt-ëm - изигравме
ble-më - купивме
lexu-at - прочитавте
luajt-ët - изигравте
ble-të - купивте
lexu-an- прочитаа
luajt-ën - изиграа
ble-në - купија
Главното значење на ова време е да соопшти дека дејството завршило во еден определен момент на минатото. Значи разликата на ова време од koha e pakryer (минато определено несвршено време) има повеќе аспектен карактер.
Според: Демирај, Дримо, и Доми (Demiraj, Sh., & Dhrimo, A., & Domi, M., 1976: 224), глаголот употребен со основно значење во минато определено свршено време придружен е со временски показатели, модални глаголи и форми на сегашно време. кои означуваат еден определен момент во минатото и го отсликуваат моментот на дискисијата. На пример:
Po, - tha me mundim Dini. – Erdhi, më pa, qau dhe iku. Më pa, siç po më sheh ti. Në të dalë të dimrit, kur delegatët e sulltanit u larguan, ne e kuptuam që lufta ishte e pashmangshme. Ata na bënë gjithfarë presionesh që ne të pranonim vasalitetin.
(Да, - рече со тешкотија Дини. - Ме виде, заплака и избега. Ме виде, како што ме гледаш ти. На крајот на зимата, кога делегатите (вазалите) на Султанот се оддалечија, ние разбравме дека војната беше неизбежна. Тие ни направија голема тензија, за да го прифатиме ние тоа.).
Употребата на аористот ќе ја анализираме врз примери од дневниот печат на македонски јазик.
1. Примери во кои се предаваат конкретни минати дејства придружени со временски показател: На пример:
* Javën që lamë pas u zhvilluan dy xhiro të pjesës së tretë të kampionatit shtetëror të ligës së parë në futboll. (Неделата што ја оставивме зад нас се одиграа две кола од третиот дел од државното првенство од првата лига). (www.koha.com.mk).
Овие показатели означуваат еден определен момент во минатото и го отсликуваат моментот на дискисијата.
2. Примери во кои идно време се употребува со значење на аорист. На пример:
* Qeveria e Republikës së Maqedonisë ndau 75 milionë denarë nga buxheti i shtetit për ndërtimin e ujësjellësit në Tetovë, mirëpo pyetje është nëse projekti përsërido t`i ndahet vetëqeverisjes lokale në Tetovë, ose do të jetë projekt i qeverisë. (Владата на Република Македонија издвои 75 милиони денари од државниот буџет за изградба на водоводот во Тетово, но прашање е дали проектот повторно ќе биде доделен на тетовската локална власт или тоа ќе биде владин проект.).(www.faktiditor.com).
Во овие примери формите на аорист покрај со идно време, може да бидат употребени и со форми на презент.
3. Примери во кои перфектот се употребува со значење на аорист. На пример:
* Njeriu i parë i komunës thotë se kjo është vetëm vazhdim i aksionit, i cili filloivitin e kaluar. Disa prej pronarëve të këtyre objekteve kanë paraqitur ankesë ndaj vendimeve të komunës para institucioneve, prej ku, sipas pushtetit lokal, kanë marrëpërgjigje negative. (Првиот човек на општината вели дека тоа е само продолжение на акцијата која започна лани. Некои од сопствениците на овие објекти ги обжалиле решенијата на општината пред второстепениот орган, од каде според локалната власт, добиле негативен одговор.) (www.koha.com.mk).
Во овие примери формите на аорист покрај со перфект, може да бидат употребени и со форми на презент. Со аористот сака да се даде информација само за завршетокот на еден настан, без да се даваат информации за неговото поврзување со моментот на дискусијата. Ова време се употребува во говорениот јазик, но исто така и во пишаниот збор.
Заклучок
Од примерите добиени од дневниот печат на македонски јазик и на албански јазик можеме да заклучиме дека ова време често се употребува во своето основно значење. Карактеристично за ова време во двата јазика е тоа што иако категоријата определеност е морфолошки изразена, таа е изразена и со присуство на временските лексички определби, модални глаголи и форми на сегашно време.
Во однос на специфичностите на аористот во македонскиот јазик истакнуваме дека, покрај аористните форми се употребуваат форми на презент и лексички определби, а кога вршителот на дејството се оддалечува од местото на вршење, тогаш веќе прекажува и ги користи формите на перфект.
Во однос на специфичности на аористот во албанскиот јазик ги изделуваме примерите во кои идното време се употребува со значење на аорист. Во овие примери може да бидат употребени и форми на презент.
Користена литература
Demiraj, Sh., & Dhrimo, A., & Domi, M., 1976: Morfologjia, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë, Tiranë;
Фридман, В., 2009: Граматичките категории на исказниот начин во македонскиотјазик, Абакус комерц, Скопје;
Гајдова, У., 2002: Темпоралната карактеристика на финитните глаголски конструкции во југоисточните македонски говори, ИМЈ „Крсте Мисирков“, Скопје;
Конески, Б., 1967: Граматика на македонскиот литературен јазик,
Култура, Скопје;
Корубин, Бл., 1976: Јазикот наш денешен, Книга втора, Скопје;
Минова-Ѓуркова, Л., 1981: Некои карактеристики на јазикот на нашиот печат, Предавања на XIV семинар за македонски јазик, литература и култура, Скопје и Охрид;
Wilske, L., 1983: Sprachkommunikation und Sprachsystem. Linguistische Grundlagen für die Fremdsprachenmethodik, Herausgegeben von, Leipzig;
Šmiger, R., 1998: Jadreniot model na balkanskiot glagolski sistem (Transl: Kernel model of the Balkan verbal system)----Mj, 42-44.
Електронски медиуми:
www.dnevnik.com.mk
www.vest.com.mk
www.koha.com.mk
www.faktiditor.com